W obliczu rozwoju różnorodnych uzależnień oraz ciągłym zwiększaniu się liczby osób będących pod wpływem danego nałogu, istnieje potrzeba poszukiwania czynników, które mogą odgrywać istotną rolę w procesie ich powstawania.

Wiele ludzkich cech osobowości ma charakter wrodzony, stanowi więc wynik różnic wyposażenia genetycznego. Ten biologiczny wymiar osobowości to temperament, który wraz z charakterem składają się na osobowość. Mianem charakteru określa się te właściwości osobowości i cechy jednostki, które kształtują się w jej okresie rozwojowym i związane są z postrzeganiem jej własnego obrazu przez siebie samą.

Genetyczne zróżnicowanie między ludźmi związane z temperamentem mogą stanowić podstawę do próby wyjaśnienia większą tendencję do rozwoju uzależnień u jednych, a mniejszą u innych osób.

Temperament odgrywa znaczącą rolę w procesach dostosowywania się człowieka do rzeczywistości i sytuacji, w których funkcjonuje. Opisana już w 1964 roku teoria aktywacji głosi, iż ludzie różnią się między sobą poziomem aktywacji i pobudzenia, czynników, które wyznaczają kierunek oraz intensywność określonych zachowań. Według tych indywidualnych różnic, każda osoba dąży do osiągnięcia i utrzymania optymalnego dla niej poziomu owej aktywacji. Taki stan pozwala jej na pozostanie w pozytywnym stanie emocjonalnym oraz na wydajne działanie w każdej dziedzinie życia. Jego osiągnięcie wiąże się z indywidualną koniecznością poszukiwania lub też unikania określonych stymulacji.

Ludzki temperament warunkuje więc tendencję do wyboru zachowań mających określoną stymulacyjną wartość. Niektórzy mają większą skłonność do poszukiwania bodźców o podwyższonym działaniu pobudzającym, które często wiążą się z różnego rodzaju zaburzeniami zachowania, w tym też właśnie z popadaniem w uzależnienia. Decyduje o tym chociażby tendencja do ciągłego poszukiwania nowości, potrzeba osiągania nagrody, unikanie negatywnych wzmocnień, czy lęk lub impulsywność.

Jak udowodniono naukowo, mózg poprzez neuroprzekaźniki wzmacnia lub osłabia nadchodzące sygnały. Zależy to od wspomnianego wcześniej zróżnicowanego zapotrzebowania na stymulację. Wiedza o tych procesach stała się punktem wyjścia do postawienia hipotezy, że temperament jest istotnym czynnikiem warunkującym powstanie i rozwój uzależnień.

Jaki jest więc związek pomiędzy temperamentem a różnymi aspektami patologii?

Za psychiatrą Robertem Cloningerem przyjmuje się, iż zachowanie emocjonalne człowieka sterowane jest przez trzy specyficzne struktury składające się na obraz temperamentu. Pierwszą z nich jest tzw. behawioralny układ hamujący, warunkujący wrażliwość na sygnał kary, braku nagrody, nagrody bądź też nowości. Drugą strukturą sterującą zachowaniem emocjonalnym jest tzw. behawioralny układ aktywacyjny, związany z wzmacnianiem pozytywnych zachowań, a ostatnią – układ walki i ucieczki. Założenia takiego modelu wyjaśniają, że genetycznie uwarunkowany temperament oraz determinanty środowiska składają się na osobowość każdego człowieka z osobna.

Według wyników badań, blisko połowa wariancji wymiarów osobowości zależy od czynników genetycznych kształtujących ludzki temperament. Z drugiej strony charakter w sposób świadomy kieruje zachowaniem na podstawie wiedzy nabytej, dającej się zwerbalizować i przedstawić za pomocą pojęć.

Ze względu na swoją stałość, temperament jest szczególnie ciekawym czynnikiem mającym związek z powstawaniem uzależnień. Określona jego struktura koreluje z częstotliwością występowania uzależnień.