Nałóg to nic innego jak kompulsywne, nawykowe zachowanie, ograniczające wolność ludzkich pragnień. Stan ten wywoływany jest pragnieniem określonego obiektu (substancji, czynności). Uzależnienie oznacza ciągłe poddawanie się mu, trwanie w bliskiej relacji z przedmiotem uzależnienia, koncentrowanie wokół niego swoich myśli. Zależność ta może mieć charakter fizyczny bądź psychiczny, a o jej zaawansowanym stadium świadczy fakt, iż jakiś środek lub czynność przestaje pełnić właściwą sobie funkcję i staje się celem samym w sobie.

„Jedyna wolność to zwycięstwo nad samym sobą” – tak mawiał Fiodor Dostojewski. Jest ona także konstytucyjnym elementem każdego człowieka, mimo, iż są obszary ograniczające ją dla dobra ogółu. Człowiek ma możliwość działania w sposób niezdeterminowany, może stanowić o sobie samym, dokonywać świadome wybory, zgodnie z własną hierarchią wartości.
Będąc w nałogu, traci się kontrolę nad własnym życiem, całe funkcjonowanie człowieka staje się bardziej lub mniej zaburzone. Traci się wolność…

Uzależnienie powoduje częściową utratę własnej autonomii. Nałogowiec, w pewnym momencie, traci zdolność do funkcjonowania w sposób nie-uwarunkowany. Dawka odpowiedniej substancji lub określonych czynności jest warunkiem do osiągnięcia odpowiedniego nastroju, poczucia bezpieczeństwa, czy zdolności do jakiegokolwiek działania.

Mechanizm uzależnienia polega na odczuwaniu przymusu dokonywania nałogowej czynności, mimo szkód przez nią dokonywanych. Negatywne konsekwencje często nie są wystarczającą motywacją do zerwania z nałogiem, gdyż w miarę upływu czasu przymus postępuje oraz osłabia siłę woli. W pewnym momencie osoba uzależniona zaczyna zdawać sobie sprawę z faktu, iż utraciła kontrolę nad własnym życiem, że jest ono podporządkowane określonym czynnościom. Trudno jest mu jednak pogodzić się z tym, dlatego przez bardzo długi okres czasu może oszukiwać samego siebie, próbując udowodnić siłę swojej woli oraz kontroli nad własnym życiem oraz nad innymi. W tym celu może zrezygnować z innej, mniej dla niego ważnej używki, lub też, co ma znacznie bardziej negatywny charakter- zacząć stosować przemoc wobec najbliższego otoczenia.

Nałóg oznacza relatywną, a więc osłabioną kontrolę nad przymusem podejmowania określonych czynności. Jej stopień uzależniony jest kilkoma czynnikami, takimi jak etap rozwoju uzależnienia, samopoczucie w danej chwili, a także sytuacja społeczna, w której się znajduje. W rzeczywistości bardzo trudno jest przewidzieć wynik ich współdziałania, dlatego przy leczeniu uzależnienia lepsze rezultaty daje całkowite odstawienie danego środka, niż używanie go w sposób „kontrolowany”.

Wszystkie rodzaje uzależnienia mają wspólną cechę, a jest nią przecenianie znaczenia obecnego stanu, chwili, samopoczucia, nad własny rozwój. Oznacza to zatrzymanie się w rozwoju, swoistą emocjonalną i umysłową stagnację, a nawet degradację. Osoba będąca w nałogu nie jest w stanie iść z biegiem życia i wydarzeń, rozwijać się, kształcić i Bogacic emocjonalnie. Zatrzymuje się na pewnym etapie, staje w miejscu, trzymając się kurczowo obecnego stanu swojej egzystencji.

Ograniczenie wolności człowieka przez nałóg to kwestia, którą nie sposób podważyć. Człowiek to istota społeczna, dlatego jego własne ograniczenie oznacza jednocześnie wystąpienie barier dla możliwości pełnego rozwoju u jego rodziny, osób z najbliższego otoczenia. W rozmaity sposób uczestniczą oni w życiu osoby pozostającej w nałogu, życiu pełnym niedogodności związanych z uzależnieniem.