Na proces uzależnienia składają się co najmniej trzy elementy: papieros, człowiek oraz środowisko.

Nikotynę traktuje się jako substancję stymulującą do działania, gdyż wywołuje ona lekki stan euforii, ma pobudzające działanie. Według powszechnej opinii, ułatwia przezwyciężyć zmęczenie, apatię. Wśród palaczy funkcjonuje pogląd o uspokajających, relaksujących właściwościach papierosów, co wynika z faktu, iż sama czynność zapalania ich, zaciągania się dymem, pozwala im na oderwanie się od wykonywanych w danym momencie czynności. Traktowane jest ono jako źródło przyjemności, chwila „dla siebie”. Nałóg palenia papierosów nie wiąże się z konsekwencjami tak poważnymi, jak np. w przypadku narkotyków – nie wywołuje halucynacji, euforii narkotycznej, nie ogranicza w znaczący sposób kontroli nad własnym zachowaniem. To sprawia, iż palenie uważane jest za stosunkowo „bezpieczne” i nie powodujące dysfunkcji, nawet podczas pracy zawodowej.
Ogromna liczba palaczy ma również swoje uzasadnienie w motywach natury społecznej. Palenie papierosów ma swoją długą historię, kreującą zwyczaje związane z paleniem, a nawet wyznaczającą styl bycia grup społecznych o wysokim prestiżu. W obecnych czasach – historia ta jest podtrzymywana poprzez media oraz przykłady z życia codziennego. Postawy kolejnych młodych pokoleń kształtowane są przez środki masowego przekazu, propagujące papierosy jako symbol dorosłości, środek ułatwiający nawiązywanie kontaktów społecznych, utożsamiany z ludźmi odnoszącymi sukcesy. W sytuacji rozwiniętego współcześnie przemysłu tytoniowego oraz wszechobecnej, nachalnej reklamy papierosów - trudniej jest oprzeć się pokusie sięgnięcia po papierosa.

Mechanizm powstawania uzależnienia od papierosów jest ściśle powiązany ze sferą ludzkich emocji. Funkcjonowanie ludzkiej psychiki oznacza, iż wszelkie napięcia emocjonalne powodują zakłócenia w procesach percepcji oraz myślenia. Każdy palacz ma odmienne nawyki, zwyczaje, okazje, a przede wszystkim potrzeby zaspokajane przez nałóg palenia. Indywidualne w odczuwaniu przymusu palenia są również motywy somatyczne, a więc specyfika odruchów warunkowych z tym związanych, tzw. motoryka palenia. Podobnie jak wrażliwość na nikotynę oraz składniki dymu tytoniowego, także podatność na uzależnienie u każdego człowieka jest inna.
U osób zaczynających palenie charakterystyczna jest ciekawość i chęć naśladowania starszych,a także wiara w szybkie zdobycie w ten sposób dojrzałości i pozytywnej opinii otoczenia. Wyrażają oni w ten sposób potrzebę zaakcentowania swojej rzekomej wyższości nad niepalącym otoczeniem. Sięganie po papierosa jest także skutkiem przekonania, iż nikotyna uśmierza łaknienie w czasie głodu, ułatwia trawienie posiłku, uspokaja w stanach zdenerwowania i zmartwienia, poprawia zły nastrój, pobudza umysł do intensywnej pracy.
Nawykowi palacze często znajdują się z kolei w dysharmonii między świadomością o szkodliwości nałogu, a brakiem niezbędnej siły woli i wytrwałości w przezwyciężeniu chęci sięgnięcia po papierosa.
Uzależnienie od nikotyna ma trzy wymiary: fizyczny, psychiczny oraz społeczny. Systematyczne wprowadzanie do organizmu związków chemicznych, zawartych w dymie, powodują zmiany w metabolizmie, czyli przemianach tkankowych. Pierwszym objawem takiego porażenia komórek nerwowych jest poczucie ulgi, stan lekkiej euforii, czy poczucie ukojenia nerwowego. Taki stan psychiczny sprawia, iż palacz chętnie sięga po następnego papierosa. Systematycznie wprowadzając do organizmu trujące związki chemiczne, organizm przyzwyczaja się do nich i odczuwa stałą potrzebę przyjmowania ich. Organizm uzależnia się od tytoniu fizycznie, a palacz odczuwa fizyczny głód nikotyny. Uzależnienie społeczne, związane z paleniem w grupie, w towarzystwie - także jest trudną do pokonania barierą w przypadku próby zerwania z nałogiem. Palenie papierosów ułatwia wielu ludziom nawiązywanie kontaktów, przełamywanie pierwszych lodów podczas rozmowy. Wspólne przerwy "na dymka" zacieśniają ludzkie relacje, a nikotynowa abstynencja jest trudna do utrzymania, gdy wszyscy wkoło palą.

Charakterystyczny jest u palaczy brak krytycyzmu wobec swojego nałogu. Większość z nich wyznaje pogląd, iż nie musi palić i że przestałby to robić, gdyby chciał, jednak nie rezygnuje z nałogu. Jeśli nawet próbuje to zrobić, to często po krótkim okresie czasu znów powraca do palenia. Najczęściej decyzja o całkowitej, trwałej abstynencji wymuszona jest złym stanem zdrowia.
Proces uzależnienia tytoniowego charakteryzuje się brakiem refleksji nad jego mechanizmem, palacz najczęściej nie zastanawia się, dlaczego zachowuje w ten a nie inny sposób, nie uświadamia sobie do końca motywów swojego postępowania związanego z nałogiem.
Czy warto ślepo podążać za modą, dyktowaną przez przemysł tytoniowy oraz ludzi, którzy bardziej lub mnie świadomie godzą się na ograniczanie ich osobistej wolności?