Najogólniej mówiąc, narkotyk jest środkiem, który w pewien sposób oddziałuje na układ nerwowy, wpływa na nastrój, myśli oraz zachowanie osoby, która go przyjmuje. Zmienia jej świadomość lub uczucia poprzez oddziaływanie na neuroprzekaźniki obecne w mózgu, takie jak dopamina, norepinefryna czy serotonina. Wskutek tego zmieniają się reakcje fizyczne oraz odbiór otoczenia.

Narkomania tłumaczona jest jako nałogowe odurzanie się środkami powodującymi uzależnienia, o pochodzeniu naturalnym bądź syntetycznym. Do tej pierwszej grupy zaliczają się przede wszystkim pochodne makowca, czyli: heroina, opium, morfina, kodeina oraz przygotowywane „domowymi sposobami”: kompot, mleczko, makiwary. Pochodne konopi indyjskich, czyli haszysz czy marihuana, stanowią drugą grupę narkotyków. Trzecią tworzą pochodne rośliny koka i kokaina. Istnieje też grupa innych roślin o właściwościach halucynogennych, takich jak grzyby, wybrane kaktusy czy krzewy. Przemysł farmaceutyczny i chemiczny również dostarcza obecnie dużą liczbę środków toksycznych. Także leki z grupy amfetaminowej wykorzystywane są w celach narkotycznych.

Poszukując informacji na temat narkotyków, chciałoby się poznać ich dogłębne działanie, doraźne i długofalowe następstwa ich zażywania. Bardzo trudno też osobie, która nigdy się z nimi nie zetknęła wytłumaczyć fenomen ich przyciągania. Jakie motywy kierują ludźmi, który po nie sięgają, kiedy eksperymentowanie zamienia się w piekło uzależnienia?
Nie istnieje wyczerpująca odpowiedź na żadne z powyższych pytań, ponieważ psychiki ludzkiej nigdy nie da się poznać do końca. Różnice indywidualne w procesie funkcjonowania mózgu każdego człowieka sprawiają, iż nie zawsze da się sprecyzować procesy i prawa nim rządzące. Faktem jest, że narkotyki w widoczny sposób zaburzają funkcje psychiczne, można też wyodrębnić najczęściej spotykane efekty przez nie wywoływane. Osoba zażywająca narkotyki, z czasem całkowicie odcina się od świata zewnętrznego, koncentruje się na własnym wnętrzu. Nie zawsze pierwszy raz powoduje wpadnięcie w nałóg, wiele osób twierdzi, że okazyjne przyjmowanie narkotyków, zwłaszcza tzw. „miękkich” nie czyni z nich narkomanów. Podobnie jak w przypadku innych używek, można je przyjmować tylko od czasu do czasu, jednak należy być świadomym, iż w uzależnienie może wpaść każda osoba, która kiedyś spróbowała środków odurzających po raz pierwszy. Kolejnym etapem stają się już eksperymenty, szukanie pożądanych efektów wywoływanych przez próbowanie różnych substancji, zwiększanie dawek itd. Później pojawia się chęć coraz częstszych powrotów do stanów, w których odczuwało się przyjemność, błogość, poprawę nastroju. Na tym etapie, gdzieś po drodze gubi się ten przełomowy moment, prowadzący prosto do nałogu. Są środki powodujące uzależnienie fizyczne, takie jak: opiaty, amfetamina, środki uspokajające. Powodują one zmiany w funkcjonowaniu organizmu poprzez podnoszenie się tolerancji na daną substancję, konieczne staje się postępowe zwiększanie dawek, pojawiają się symptomy abstynencji. Uzależnienia psychiczne to druga grupa, polegająca na odczuwaniu potrzeby przyjmowania danego środka i nieustannej chęci powracania do stanu przez niego wywoływanego. Uzależnienie wiąże się zarówno z charakterem samego środka odurzającego, jak i z osobowością przyjmującej go osoby, jej otoczenia, sytuacji, w której się ona znajduje.

Narkotyki w początkowej fazie traktowane są jako źródło przyjemnych, barwnych chwil, coś ekscytującego. Stanowią niejakie zastępstwo dla życiowej satysfakcji, której osiągnięcie jest trudne i wiąże się z wysiłkiem i pracą nad samym sobą oraz nad sferami własnego życia. Tymczasem narkotyk oferuje przyjemność „od ręki”, a jego koszty są ukryte.

Nie wszyscy, którzy kiedykolwiek zetknęli się z narkotykami, zaczynają ich przyjmować coraz więcej, nie każdy staje się narkomanem. Jednak ryzyko, jakie ze sobą niosą takie eksperymenty jest bardzo wysokie. Zmiany w psychice mogą być duże i nieodwracalne, mogą ujawnić się ukryte dotychczas objawy choroby psychicznej. Z czasem skutki brania środków odurzających kumulują się, a zmiany mogą stać się dostrzegalne dopiero po latach. Należy wspomnieć też o nierzadkich zatruciach, niekiedy śmiertelnych, próbach samobójczych lub tragicznych wypadkach będących wynikiem działania narkotyków.

Narkotyki stopniowo zawężają zakres wolności indywidualnej, pod ich wpływem stopniowo traci się zdolność do panowania nad własnymi myślami, czynami. Z czasem coraz trudniejsze staje się odmówienie sobie kolejnego razu, aż do całkowitego przez nie zniewolenia.