Uzależnienie opiatowe, którego jedną z form leczenia jest kuracja metodanowa, jest niezwykle ciężkim uzależnieniem zarówno fizycznym, jak i psychicznym. Pomimo faktu, że ogólna liczba narkomanów przyjmujących opiaty ma tendencję spadkową, to jednak leczenie tej formy uzależnienia stanowi ogromne wyzwanie zarówno dla samych zainteresowanych, jak i dla terapeutów.

Do substancji opiatowych zalicza się pozyskiwane z maku związki chemiczne takie jak opium, morfina, kodeina, a także ich syntetyczne pochodne, czyli np. heroinę.

Mechanizm uzależnienia od opiatów jest w medycynie stosunkowo dokładnie poznany i wytłumaczony. Odwołuje się do bezpośredniego, niezwykle silnego działania narkotyków na tzw. układ nagrody. Pomimo tego, że nałóg jest w stanie zdominować w pełni aktywność życiową narkomana, to jednak nawet wieloletnie zniewolenie nim nie powoduje uszkodzeń w ośrodkowym układzie nerwowym, ani innych somatycznych szkód w organizmie.

Model leczenia substytucyjnego funkcjonuje od przeszło czterdziestu lat. Mogą się mu poddać jedynie narkomani opiatowi, a jego wykorzystanie w innego rodzaju uzależnieniach nie jest możliwe.

Po raz pierwszy leczenie metadonem zastosowano w latach 1962 – 1964 w USA, jako alternatywę stosowanych ówcześnie, mało skutecznych form leczenia uzależnień od opiatów. Lata doświadczeń w pracy z narkomanami wykazały, iż stosowanie detoksykacji, nawet w połączeniu z formą psychoterapii, nie jest w tym wypadku wystarczająco skuteczne. O jej powodzeniu przesądzać może potraktowanie uzależnienia jako pewnej biologicznej choroby z dominującym fizycznym głodem narkotyku, który jest czynnikiem determinującym powrót do nałogu po detoksykacji. Stąd założenie, iż uzyskanie oraz utrzymanie pełnej abstynencji od opiatów jest dla większości osób uzależnionych niemożliwe, a jedynym realnym rozwiązaniem problemu staje się kuracja substytucyjna. Jej istotą jest dostarczanie organizmowi ściśle kontrolowanych ilości metadonu. Jest to możliwe ze względu na jego określone właściwości, umożliwiające bezpieczne zastąpienie nim typowych narkotyków.

Po pierwsze, metadon niweluje uczucie głodu narkotycznego, który jest głównym powodem powrotu do nałogu. Jego stała dawka blokuje ponadto efekt euforyzujący lub uspokajający, dlatego każda próba złamania abstynencji dodatkową dawką opiatów nie przynosi oczekiwanych rezultatów w zmianie nastroju. Nie pojawia się także zjawisko tolerancji, przez cały okres trwania kuracji dawka metadonu pozostaje niezmienna. Lek przyjmowany jest doustnie, jednorazowo w ciągu doby. Nie powoduje żadnych uszkodzeń w organizmie człowieka, nie wykazuje toksycznego działania, nie wpływa na koordynację ruchową, czas reakcji, czy zdolności intelektualne. Systematyczne, ustabilizowane przyjmowanie środka zastępczego umożliwia prawidłowe funkcjonowanie w społeczeństwie.

Zalety kuracji substytucyjnej:

- pozytywne skutki zdrowotne
Terapia metadonem eliminuje u narkomanów powstawanie nowych zakażeń chorobami przenoszonymi dożylnie. Poprawia ich ogólny stan zdrowia, zwiększa odporność, co jest szczególnie istotne w przypadku nosicieli wirusa HIV. Kuracja zmniejsza śmiertelność wśród osób trwających w nałogu. Ponadto pozytywnie wpływa na zmianę stylu życia, normalizuje popęd i funkcje seksualne u obu płci. U kobiet przywraca cykl miesiączkowy, umożliwiając bezpieczne zajście w ciążę, prawidłowy rozwój płodu i poród.

- pozytywne skutki prawne
Kuracja ta znacznie redukuje zachowania kryminalne wśród grupy osób wysokiego ryzyka. Spada liczba przestępstw będących efektem zaburzeń osobowościowych pod wpływem narkotyków, jak i tych dokonywanych w celu ich zdobycia.

- pozytywne efekty społeczne
Poddanie się przez narkomana terapii metadonem umożliwia mu powrót do funkcjonowania w społeczeństwie. Zainteresowany może podjąć naukę lub pracę zawodową, co znacznie zwiększy szanse na powodzenie resocjalizacji.

- pozytywne efekty ekonomiczne
Leczenie narkomana za pomocą substancji zastępczej bardzo wyraźnie zmniejszają ponoszone przez całe społeczeństwo koszty jego utrzymania. Maleje liczba przypadków ich hospitalizacji oraz pobytów w więzieniach.

Warunki leczenia:

Leczenie metadonem jest propozycją stałej, teoretycznie dożywotniej kuracji, oferowanej jedynie pewnej grupie pacjentów. Warunkiem koniecznym do przystąpienia przez daną osobę do leczenia substytucyjnego jest rozpoznanie u niej uzależnienia opiatowego według kryteriów przedstawionych w DSM-IV lub ICD-10, a także nieskuteczność innych form leczenia.

W Polsce terapia możliwa jest dopiero po osiągnięciu 21 lat życia oraz udokumentowaniu przynajmniej trzech, nieskutecznych prób leczenia odwykowego. Metadon pobierany jest każdego dnia, osobiście, na terenie poradni realizującej program leczenia. Jego uczestnicy z chwilą przystąpienia do niego wyrażają pisemną zgodę na poddanie się testom na obecność narkotyków w organizmie na każde żądanie lekarza. Zazwyczaj trzykrotne, kolejne ich wykrycie dyskwalifikują pacjenta uniemożliwiając kontynuowanie programu.

Najczęściej włączanie metadonu do leczenia odbywa się w trakcie hospitalizacji, często połączonej z detoksykacją. Stabilny poziom substytutu osiąga się po kilku dniach jego przyjmowania. Za optymalną dawkę dobową uznaje się przedział 80-120 mg, jednak istnieją duże indywidualne różnice w tolerancji tej substancji.

Przystępując do programu leczenia substytucyjnego, nie określa się z góry czasu jego trwania. Optymalny okres obejmuje minimum dwa, trzy lata, po upływie których ponad 50% pacjentów zostaje trwale wyleczonych.

Wady terapii substytucyjnej:

- brak wyspecjalizowanych oddziałów prowadzących tego typu programy w Polsce

- zmęczenie programem po długim okresie jego trwania, pewne niedogodności związane z obowiązkiem codziennych wizyt w placówce

- nie istnieje jedna obowiązująca metoda wycofania się z kuracji, podawanie dawek zejściowych musi być ustalane indywidualnie

- im dłuższy czas trwania w nałogu, tym mniejsze szanse na utrzymanie abstynencji zarówno w trakcie kuracji, jak i po jej zakończeniu

- zaobserwowano, iż wydłużanie czasu trwania kuracji o okres dłuższy niż 5 lat raczej zmniejsza szanse na jej powodzenie

- próby używania innych narkotyków w trakcie terapii metadonowej zaburza przebieg leczenia oraz zmniejsza jego efektywność

- gwałtowne zakończenie kuracji poprzez samodzielne jej przerwanie lub dyscyplinarne usunięcie z programu wiążą się z poważnym ryzykiem powrotu do nałogu

Kuracja z użyciem metadonu mimo, że posiada pewne ograniczenia, to dla pewnej grupy pacjentów okazuje się być jedyną skuteczną formą terapii. Niestety w chwili obecnej ta forma leczenia dostępna jest w Polsce jedynie niewielkiej liczbie narkomanów.