Alkoholizm to specyficzny rodzaj zależności, w której następuje utrata kontroli nad procesami zachowania, a związana jest ona z odczuwaniem konieczności picia. Oznacza to kompulsywne poszukiwanie alkoholu, utratę kontroli nad rozpoczętym piciem, a więc zależność zarówno fizyczną, jak i psychiczną.

Naukowcy od wielu lat badają to, czy uzależnienie alkoholowe i jego następstwa mają związek z zaburzeniami funkcji mózgu, a więc podłożem neurobiologicznym, czy też raczej mają swoje uwarunkowania w psychice.

Wyniki badań genetycznych wyjaśniły pewne neurobiologiczne uwarunkowania zależności, wykazały jej związek z endogennym układem opioidowym, układem dopaminergicznym i systemem nagrody.

Uwarunkowania genetyczne

Na podstawie badań epidemiologicznych oraz eksperymentów na zwierzętach wykazano, że znaczącą rolę w powstaniu uzależnienia alkoholowego odgrywają czynniki genetyczne. Ich wpływ na dziedziczenie podatności w zespole zależności alkoholowej oceniamy jest na 40-60%. Wraz z alkoholizmem częste jest współwystępowanie innych zaburzeń psychicznych, takich jak zaburzenia kontroli impulsów czy obsesyjne lęki. Istnieje pogląd, że krewni w pierwszej linii pokrewieństwa z alkoholikiem mają siedem razy większe ryzyko uzależnienia niż reszta populacji.

Inne badania wykazały, że podatność bliskich krewnych alkoholików na uzależnienie wynosiła 66% u kobiet i blisko 75% u mężczyzn. Okazuje się wiec, że czynniki genetyczne mają szczególne znaczenie w rozwoju szeroko rozumianych zaburzeń związanych z nadużywaniem trunków.
Jednak czynniki dziedziczne odgrywają odmienną rolę w różnych populacjach, co najprawdopodobniej jest następstwem wzajemnego oddziaływania czynników dziedzicznych i środowiskowych. Jedna z teorii wyróżnia dwa typy alkoholizmu: środowiskowy i dziedziczony, w zależności od innego podłoża biologicznego, różnic w typach osobowości oraz różnego przebiegu klinicznego uzależnienia.

Wieloczynnikowość etiologiczna alkoholizmu utrudnia ścisłe określenie układu czynników genetycznych w jego powstaniu. Najprawdopodobniej nie istnieje pojedynczy gen odpowiedzialny za rozwój uzależnienia, chociaż udowodniono, że dużą rolę, zwłaszcza w przypadku ciężkich uzależnień odgrywać może w tym przypadku chromosom 11 i receptor dopaminowy DRD2.

Endogenny układ opioidowy

Endogenny układ opioidow to system składający się z peptydów, a więc endorfiny, enkefaliny, dynorfiny oraz pewnych receptorów. Odgrywa on istotną rolę w mechanizmach działania alkoholu i rozwoju różnego rodzaju uzależnień. Wykazano, że alkohol stymuluje wydzielanie peptydów opioidowych i wpływa na układ nagrody rozwijając w ten sposób alkoholową zależność. Niedostateczne hamowanie neuronów w wyniku działania opioidów endogennych prowadzi do wzrostu stymulacji w układzie dopaminergicznym, co daje wzmocnienie w układzie nagrody i wywołuje charakterystyczny euforyczny stan.

Udowodniono, że u alkoholików poziom β-endorfin we krwi wzrasta po spożyciu alkoholu.

Zaobserwowano też, że podawanie alkoholikom antagonistów układu opioidowego (np. naloksonu) zmniejsza średnią ilość spożywanego przez nich alkoholu. Na tej podstawie można wywnioskować, że zahamowanie układu opioidowego prowadzi do obniżenia wzbudzenia w systemie nagrody i spowalnienia samonapędzającego się mechanizmu uzależnienia.

Dopamina i układ nagrody

Pozytywne, czyli „nagradzające” działanie alkoholu jest najbardziej prawdopodobnym mechanizmem odpowiedzialnym za powstawanie uzależnienia. Odgrywa też pewną rolę w utrzymywaniu uzależnienia oraz w jego nawrotach.

Udowodniono, że drażnienie określonych ośrodków i szlaków neuronalnych w mózgu wywołuje pozytywne, subiektywnie przyjemne odczucia, które prowadzą do dążenia do powtórzenia bodźca.

Jednak dopomina nie jest jedynym czynnikiem sprawczym prowadzącym do powstawania uzależnienia i zjawisk mu towarzyszących. Na struktury dopaminergiczne oddziałują również inne układy, np. GABA, serotoninergiczny, noradrenergiczny, czy pośrednio opioidowy.
Pozytywne, czyli „nagradzające” działanie określonych bodźców jest więc wypadkową działania różnych układów i systemów.