Przyjmowanie przez młodzież i dorosłych substancji psychoaktywnych jest poważnym problemem medycznym, psychologicznym oraz społecznym. Wzrost spożycia większości używek, coraz częstsze przejawy eksperymentowania z nimi, ich okazjonalnego oraz nałogowego przyjmowania to niezbite dowody na konieczność stosowania strategicznych działań profilaktycznych, skierowanych do najbardziej zagrożonych uzależnieniami grup społecznych.

Mają one trudne zadanie, a ich skuteczność zmniejszana jest poprzez kreowaną poprzez muzykę, film, media oraz przez ludzi z tzw. show biznesu rzeczywistość, której różnorodne używki są częścią nawet wtedy, gdy są one nielegalne.

Niemniej jednak biorąc pod uwagę negatywne skutki tych zjawisk, próby zapobiegania uzależnieniom odgrywają dla całego społeczeństwa znaczącą rolę.

Przez pojęcie profilaktyki rozumie się system racjonalnych działań, zapobiegających występowaniu lub rozprzestrzenianiu się różnych odmian „wykolejenia społecznego”. Może być podejmowana przez jednostki, zespoły specjalistów, formalne organizacje i instytucje, również te rządowe. Zwykle dotyczy problemów o charakterze zdrowotnym, środowiskowym, behawioralnym, a niekiedy moralnym, takich, którym można zapobiegać lub zmniejszać ich rozmiary.

Funkcje profilaktyki:

1) funkcja diagnostyczna
Ma na celu rozpoznanie istniejącego stanu rzeczy, co do którego istnieje ewentualność zastosowania działań interwencyjnych. Służy także wykrywaniu czynników wpływających na destrukcyjną zmianę zachowań jednostki lub grupy społecznej.

2) funkcja opiekuńczo – wychowawcza
Jej zadaniem jest z kolei przygotowanie adresata profilaktycznych działań do przyszłego życia w społeczeństwie, zapewniając mu możliwość optymalnego rozwoju życia osobistego i zawodowego. Funkcja ta ściśle wiąże się ze sferą opieki wychowawczej oraz potrzebą wyrównania braków strukturalnych i funkcjonalnych danego środowiska. W praktyce polega to na objęciu opieką indywidualną jednostek niedostosowanych społecznie lub zagrożonych takim. Dla młodzieży mającej problemy wychowawcze oraz szkolne, w ramach działalności pozalekcyjnej, można organizować różnorodne formy pomocy wychowawczo – kompensacyjnej. Można udzielać potrzebującym pomocy materialnej, kierować ich do specjalistycznych porani wychowawczo – zawodowych, a w poważniejszych przypadkach – do placówek ratujących stan zdrowia lub życie.

3) funkcja profilaktyczno – resocjalizacyjna
Funkcja ta wykracza poza powyższe działania mające na uwadze ochronę jednostki przed „społecznym wykolejeniem”, a jej sens tkwi również w zabezpieczaniu przed przykrymi doświadczeniami. Wychodzi się bowiem z założenia, iż każdy ma prawo do opieki oraz wychowania, zapewniającego możliwości najpełniejszego rozwoju jego potencjału, zarówno intelektualnego, jak i osobowościowego.

Częstym obszarem działań profilaktycznych jest ogólnie pojmowana promocja zdrowia oraz kładzenie nacisku na kształtowanie właściwych, prozdrowotych postaw i systemów wartości, a także kształtowanie umiejętności ułatwiających dbałość o zdrowie.

Można obecnie zaobserwować trend poszerzania się kręgu realizatorów działań profilaktycznych.
Odchodzi się przy tym od tendencji jedynie informacyjnych, jednostronnie przekazujących wiedzę o szkodliwych następstwach używania narkotyków, palenia tytoniu czy picia alkoholu. Nowe, interakcyjne podejście poszukuje nowych, skuteczniejszych środków oddziaływań profilaktycznych realizowanych za pomocą dialogu oraz zachęcania ich adresatów do aktywnego uczestnictwa i zaangażowania w określone programy.

Ze względu na typy oddziaływań, profilaktykę dzieli się na pierwotną oraz wtórną.
Zadaniem tej pierwszej jest tworzenie warunków sprzyjających prawidłowemu rozwojowi oraz wychowaniu. Dotyczy ona tych interwencji, które mają pozytywny wpływ na jakość życia zainteresowanych, najczęściej mają one charakter rekreacyjny, kulturowy, socjalizacyjny, promujący potencjał oraz kompetencje społeczne. Stosuje się ją w celu powstrzymywania lub ograniczania niektórych czynników ryzyka osobistego i społecznego. Działalność zapobiegawcza na tym etapie może również polegać na promowaniu zachowań alternatywnych w stosunku do tych, którym pragnie się zapobiec.

Drugi typ profilaktyki stosuje się w wypadku, gdy pewne zaburzenia już wystąpią i pojawi się konieczność pomocy w opanowaniu i przezwyciężeniu danego problemu. Ich zadaniem jest niwelowanie niewłaściwych form zachowania się, np. nadużywania substancji psychotropowych, farmaceutycznych i innych destrukcyjnych zachowań. Działania te ukierunkowane są na zapobieganie procesom stygmatyzacji i zrzucania na margines społeczny nieprzystosowanych w jakiś sposób do życia społecznego jednostek.

Profilaktyka obejmuje działania psychologiczne i zdrowotne, prawne, socjalne, pedagogiczne oraz rehabilitacyjne, ukierunkowane na poszczególne jednostki bądź grupy społeczne. Powinny być one dokładnie planowane i przeprowadzane, a także systematyczne oraz powiązane ze sobą.