Proces leczenia w nikotynowej terapii zastępczej podzielony jest na dwa etapy. W pierwszym przy całkowitym zaprzestaniu palenia, gdy stężenie nikotyny w organizmie palacza gwałtownie spada, zaleca się regularne podawanie nikotyny w innej niż papierosy formie np. w postaci gumy do żucia. Na tym etapie minimalizowane są objawy głodu nikotynowego, a  pacjent uczy się panowania nad odruchami związanymi z uzależnieniem oraz radzenia sobie ze stresem, zdenerwowaniem i nudą.

Gdy psychiczny wymiar uzależnienia zostanie pokonany, w drugim etapie leczenia stopniowo zmniejsza się dawki nikotynowej gumy do żucia aż do całkowitego jej wyeliminowania.

W wielu analizach udowodniono, że terapia zastępcza w postaci gum do żucia, środków transdermalnych, aerozoli donosowych, inhalatorów, tabletek podjęzykowych lub do ssania ułatwia ograniczenie palenia tytoniu oraz podwyższa tym samym skuteczność profilaktyki chorób związanych z paleniem tytoniu.

Jednocześnie wiadomo też, że o sukcesie decydują także inne działania, dlatego nikotynowa terapia zastępcza powinna stanowić jedynie formę wspomagania psychologicznego i behawioralnego podejścia do rzucania nałogu.

Wybór spośród wachlarza środków terapii zastępczej powinien opierać się na indywidualnych preferencjach poszczególnych pacjentów i powinien być poprzedzony wyczerpującą edukacją co do jego stosowania.

Terapia nikotynozastępcza nie daje wprawdzie palaczowi takiej samej satysfakcji, co palenie tytoniu, ale może skutecznie zapobiec wystąpieniu nieprzyjemnych objawów zespołu odstawienia nikotyny. Ustalenie daty rozpoczęcia przyjmowania środka terapii zastępczej powinno być poprzedzone okreleniem dokładnej daty zaprzestania palenia.
 

Nikotynowe gumy do żucia

Obecne na polskim rynku gumy do żucia zawierające nikotynę to:

•    Nicorette (producent - Pharmacia Corporation) w dawce 2 lub 4 mg, klasyczna lub o smaku miętowym
•    Nicotinell (producent - Novartis Consumer Health) w dawce 2 lub 4 mg
•    NiQuitin (producent - GlaxoSmithKline) w dawce 2 lub 4 mg

Zaletą gum jest to, że nikotyna jest łatwo przyswajana z błony śluzowej jamy ustnej, natomiast ryzyko uzależnienia się od niej jest stosunkowo niewielkie, ponieważ zażywanie jej nie powoduje tak wysokiego wzrostu stężenia nikotyny we krwi, jak to ma miejsce w przypadku palenia papierosów. Prawdopodobieństwo zatrucia w konsekwencji przypadkowego połknięcia gumy także jest mało prawdopodobne.

W momencie zaprzestania palenia, w miejsce papierosów, wprowadza się gumę do żucia, zwykle w ilości 8-12 kostek na dobę. By zmaksymalizować korzyści ze stosowania gumy nikotynowej, należy stosować odpowiednią technikę żucia. Każdą kostkę należy przeżuwać przez około 30 minut z wstrzymywaniem żucia po uzyskaniu intensywnego smaku i ponownym żuciu po jego ustąpieniu. By uwolnić nieco nikotyny potrzebnych jest co najmniej 15 ruchów żujących, a w momencie pojawienia się mrowienia w jamie ustnej, należy gumę umiejscowić między policzkiem a zębami i dziąsłami, aż do ustąpienia mrowienia, po czym należy ponownie rozpocząć żucie. Stosowanie się do tych zaleceń zapewnia równomierne uwalnianie się nikotyny.

Tuż przed i w czasie żucia należy unikać spożywania jakichkolwiek płynów, ponieważ ten sposób zmniejsza zdolność wchłaniania się nikotyny.
Samowolne zwiększanie ilości zaleconej liczby gum lub palenie w okresie jej używania może doprowadzić do zatrucia nikotyną.

Taka terapia zastępcza trwa zwykle do 3 miesięcy, po czym zmniejsza się dawkę i liczbę stosowanych gum, aż do całkowitego jej odstawienia. Leczenie należy przerwać w momencie, gdy spożycie gumy spadło do 1-2 kawałków dziennie. Odradza się stosowanie gumy dłużej niż przez rok.
Istnieją pewne przeciwwskazania do leczenia zastępczego z wykorzystaniem gum nikotynowych, należą do nich np. choroby stawu żuchwowo-skroniowego, niedawno przebyty zawał mięśnia sercowego, nadciśnienie tętnicze, obliteracja naczyń, choroba wrzodowa żołądka i dwunastnicy, czynne zapalenie przełyku, zapalenie błony śluzowej jamy ustnej lub gardła, a także ciąża lub okres karmienia piersią.

Zastępcza terapia nikotynowa odradzana jest w okresie ciąży, jednak stwarza mniejsze zagrożenie dla życia i zdrowia płodu niż samo palenie papierosów.

Plastry z nikotyną

Do plastrów z nikotyną dostępnych na polskim rynku należą:

•    Nicorette (producent - Pharmacia Corporation) - plastry po 10 i 15 mg
•    Nicotinell (producent - Novartis Consumer Health) TTS 10 mg, 20 mg i 30 mg
•    NiQuitin (producent - GlaxoSmithKline) – plastry po 7 mg, 14 mg, 21 mg

Plastry nakleja się raz na dobę, na nieuszkodzoną skórę, codziennie w innym miejscu. Terapię, podobnie jak w przypadku gum, rozpoczyna się od większej dawki, po czym kolejno zmniejsza się ją aż do całkowitego odstawienia.

W przypadku leczenia plastrami Nicorette, początkową dawką jest 15 mg, którą aplikuje się raz na dobę przez około 3 miesiące, po czym stosuje się plastry o zawartości 10 mg nikotyny przez 2-3 tygodnie, po upływie tego czasu terapia powinna się zakończyć.

Stosując plastry Nicotinell dawką rozpoczynającą terapię może być 30 mg lub 20 mg, w zależności od stopnia uzależnienia. U palaczy o wysokim stopniu zależności od nikotyny leczenie rozpoczyna się od plastra z większą dawką, którą stosuje się przez około 4 tygodnie, następnie zmniejsza się ją do 20 mg i aplikuje przez 4 tygodnie i 10 mg przez ostatnie 4 tygodnie. U palaczy o średnim stopniu uzależnienia oraz tych, którzy lepiej tolerują odstawienie papierosów terapię rozpoczyna się od plastra 20 mg, którą podaje się przez 8 tygodni, a następnie 10 mg przez 4 tygodnie, których upływ powinien być równoznaczny z zakończeniem terapii.

W przypadku leczenia plastrami NiQuitin dawka początkowa także jest związana ze stopniem uzależnienia. Gdy jest on wysoki, przez pierwsze 6 tygodni stosuje się plastry 21, 14 mg przez następne 2 tygodnie oraz 7 mg przez ostatnie 2 tygodnie. Osoby mniej uzależnione mogą rozpocząć terapię już od plastrów drugiej drugą, mniejszą dawką nikotyny.

Niezależnie od tego, jakie plastry się stosuje, nie powinno się kontynuować terapii dłużej niż jest to zalecane przez producenta. W przypadku braku efektów należy ustalić tego przyczyny, a ewentualne powtórzenie terapii powinno być poprzedzone okresem przerwy.

Leki antydepresyjne i anksjolityczne

W leczeniu uzależnienia od nikotyny stosuje się Amfebutamon (bupropion, 300 mg/d), który jest słabym lekiem przeciwdepresyjnym. Został on zaakceptowany do leczenia zależności tytoniowej przez FDA w roku 1997. Na polskim rynku dostępny jest w postaci tabletek po150 mg w opakowaniu zawierającym 30 lub 60 pigułek.
Przez pierwsze 3 dni terapii przyjmuje się 1 tabletkę rano, natomiast od czwartego dnia do 1 tabletki zażywanej rano dodaje się kolejną przyjmowaną po południu, po ponad 8-godzinnej przerwie. Podczas pierwszych 2 tygodni stosowania leku powinno mieć miejsce całkowite odstawienie papierosów, optymalnie pomiędzy siódmym a czternastym dniem. Cała kuracja amfebutamonem powinna trwać 7 tygodni.

Stosowanie leku wiąże się z pewnymi objawami ubocznymi, takimi jak bezsenność, bóle głowy, drżenie mięśniowe, suchość w jamie ustnej.
W terapii nałogu palenia tytoniu stosuje się ponadto nortryptyline - trójcykliczny lek przeciwdepresyjny oraz fluoksetynę - selektywny inhibitor wychwytu zwrotnego serotoniny.

Nie poznano dotychczas mechanizmu działania leków antydepresyjnych w terapii nałogu palenia tytoniu. Wiadomo, że na skuteczności leczenia nie ma wpływu to, czy nałóg palenia tytoniu ma związek z zaburzeniami depresyjnymi.

Inne metody terapii farmakologicznej

Podobne do bupropionu i trójcyklicznych leków antydepresyjnych działanie wykazuje także klonidyna, stosowana pierwotnie w terapii nadciśnienia tętniczego. Wykazano, iż może ona łagodzić zarówno głód nikotynowy, jak i objawy abstynencji. Ubocznymi efektami jej stosowania jest zazwyczaj znaczna senność i hipotensja.

Działanie nikotyny znosi także mekamylamina - antagonista nikotyny. Mimo, że eliminuje jej działanie nagradzające, to może jednak nasilać głód nikotynowy. Niekiedy stosuje się połączenie mekamylaminy z terapią zastępczą, a najnowsze plastry zawierają zarówno nikotynę, jaki i mekamylaminę.

Niektóre badania wykazały związek palenia tytoniu z podwyższoną skłonnością do spożywania węglowodanów, co wpłynęło na podjęcie prób leczenia dekstrozą. Udowodniono, że połączenie terapii zastępczej w postaci plastrów z nikotyną z tym lekiem wpływa na wzrost skuteczności leczenia.

W leczeniu uzależnienia od nikotyny stosuje się także wareniklinę, która jest agonistą receptora odpowiedzialnego za uzależnienie od tej substancji. Lek ten zmniejsza głód nikotynowy oraz nieprzyjemne objawy odstawienia palenia oraz zmniejsza uczucie przyjemności związanej z samym procesem palenia.

Zaprzestanie palenia tytoniu jest procesem trudnym i wymagającym pokonania pewnych trudności, nawet, jeśli używa się produktów zastępczych. Uzależnienie od nikotyny jest bowiem składową zależności fizycznej i psychicznej, a zastępcza terapia nikotynowa pomaga jedynie wyleczyć się z uzależnienia o charakterze fizycznym. Mimo stosowania gum, plastrów czy innych leków zgodnie z zaleceniami, pacjent może wciąż odczuwać silną chęć zapalenia papierosa.
Powrót do nałogu palenia tytoniu jest niestety częsty, szczególnie w pierwszych 3 miesiącach leczenia. Skuteczność terapii może być zwiększona przez częste kontakty pacjenta z lekarzem oraz wykonywanie regularnych badań po 1 tygodniu, 2 tygodniach, po miesiącu, 2 miesiącach itd. W trakcie trwania oraz po zakończeniu leczenia.